Jerozolima – miasto wyobrażone

Jerozolima jest „wieczną stolicą Izraela” – tak 25 lat temu uchwalił parlament izraelski, w opozycji do stanowiska Narodów Zjednoczonych, dla których stolicą tego państwa, od jego powstania w 1948 roku, pozostaje Tel Awiw. Organizacja Narodów Zjednoczonych nie uznaje skutków „wojny sześciodniowej” (1967), kiedy wojska izraelskie zajęły całą Jerozolimę, która wcześniej została podzielona między Izrael a Jordanię.

W konsekwencji izraelskie urzędy centralne, z Prezydentem i Knesetem na czele, działają w Jerozolimie, zaś większość ambasad ma siedziby w Tel Awiwie. Sytuacja jest jednym z przejawów „założycielskiego” konfliktu arabsko-izraelskiego, który narasta od chwili powstania Izraela na ziemiach gęsto zaludnionych, w dużej części przez Arabów. Jerozolima symbolizuje centrum tego dramatu.

Autorzy wystawy omijają politykę, ponieważ ich celem jest pokazanie Jerozolimy jako świętego miasta trzech religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Jest to przede wszystkim miasto wyobrażone, mityczne i symboliczne, a nie rzeczywiste.

Tłumnie przyjeżdżający tu pielgrzymi i turyści zderzają się ze skromną rzeczywistością, w porównaniu z ich oczekiwaniami. Droga Krzyżowa, obstawiona po obu stronach straganami z pamiątkami, jest niepodobna do stacji drogi krzyżowej, jakie znają z praktyk w ich kościołach. Grota, w której miało być złożone ciało Chrystusa, jest tak mała i wąska, że trudno do niej wejść dorosłej osobie. Cztery historyczne dzielnice na terenie Starego Miasta (muzułmańska, chrześcijańska, żydowska i ormiańska) wyglądają  „jakby czas się zatrzymał”.

Ale przecież nie te wrażenia są najważniejsze, a przekonania, z którymi każdy wierny tu przyjeżdża.

Dla Żydów Jerozolima jest środkiem świata, początkiem i końcem dziejów. Tutaj, na Wzgórzu Świątynnym, król Salomon zbudował według wskazań boskich Świątynię Jerozolimską. Była wielokrotnie niszczona i odbudowywana, pozostał po niej tzw. Mur Zachodni i Ściana Płaczu. W 70r.n.e Żydzi zostali wypędzeni z miasta w wyniku nieudanego powstania antyrzymskiego. Dla upamiętnienia tych zdarzeń wszystkie synagogi na świecie są zwrócone w kierunku Jerozolimy.

Dla chrześcijan Jerozolima jest miejscem wydarzeń opisanych w Nowym Testamencie. Pielgrzymują do Bazyliki Grobu Świętego, zwanej też Bazyliką Zmartwychwstania, zbudowanej w pobliżu Wzgórza Świątynnego. Współwłaścicielami obiektu są prawosławni, Grecy, Ormianie, rzymscy katolicy, a pozostałe Kościoły wschodnie dzierżawią niektóre części świątyni. Wejściem do Bazyliki zarządzają muzułmanie.

Dla muzułmanów Jerozolima jest świętym miejscem, ponieważ na Wzgórzu Świątynnym Mahomet miał dostąpić wniebowstąpienia. Na pamiątkę zbudowali złotą Kopułę na Skale, a obok ogromny meczet Al-Aksa.

W nawiązaniu do trzech największych wyznań w mieście wystawę otwierają trzy święte księgi: osiemnastowieczny rękopis Koranu pochodzący z Azji Środkowej, Biblia Brzeska z 1563 r., tłumaczona w kręgu polskich kalwinów, zwój Tory z przełomu XIX i XX wieków. Uzupełniają ten zbiór religijne akcesoria: korona i sukienka na Torę, dziewiętnastowieczny jad (wskaźnik w kształcie ręki) do jej czytania, bogato zdobiona skrzynka na Koran, pochodząca z Kairu z przełomu XIX i XX wieków, relikwiarz noszony na piersiach (enkolpion), pochodzący z Rusi Kijowskiej z XII-XIII w.

Wśród 220 eksponatów: malowideł, zdjęć, widoków i planów miasta, pamiątek przywożonych przez turystów i pielgrzymów, szczególną uwagę zwraca naczynie o świeckim przeznaczeniu: przepiękny tygielek do kawy, pochodzący z Palestyny, z początku XX w. Elementy jego bogatego zdobienia świadczą o przenikaniu się kultur współistniejących w mieście: jest zwieńczony półksiężycem, ale posiada hebrajską inskrypcję oznaczającą „smacznego”.

Autorzy wystawy nawiązali do „jerozolimskich” akcentów w Warszawie. To nazwa Alej Jerozolimskich, przy których stoi gmach muzeum. Pochodzi ona od nazwy istniejącej tutaj żydowskiej osady handlowej. Drugim, znanym każdemu warszawiakowi, akcentem jest palma na skrzyżowaniu Alej Jerozolimskich i Nowego Światu, autorstwa Joanny Rajkowskiej, zatytułowana „Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich”. Symbolizuje ona pamięć o żydowskiej Warszawie oraz współczesną wielokulturowość stolicy. Teren przy palmie jest miejscem spotkań i społecznych wydarzeń.

Hanna Świeszczakowska

zdjęcia: Małgorzata Nowotny 

Pasja Chrystusa, Jerozolima (tempera, deska, północne Niderlandy lub Toruń 1480-1490, kościół św. Jakuba Apostoła w Toruniu)

Koran, basmala (tekst rozpoczynający prawie każdy rozdział Koranu: W imię Boga Miłościwego, Litościwego; jest to kopia napisu znajdującego się nad wejściem do Kopuły na Skale w Jerozolimie, Syria XVI/XVII w. płytki ceramiczne, XIX w. rama z drewna, kości i masy perłowej, MNW)

„Drogi do Jerozolimy”, wystawa czasowa w Muzeum Narodowym w Warszawie, czynna do 20 lipca 2025 r.

Kuratorzy: Marcin Romeyko-Hurko, Aleksandra Sulikowska-Bełczewska

Praktyczna informacja: do sal wystawowych muzeum można wejść bezpłatnie okazując międzynarodową legitymację dziennikarską.